In een aantal landen zijn de richtlijnen voor alcoholconsumptie voor mannen en vrouwen gelijk. Sinds 2015 adviseert de Gezondheidsraad voor zowel mannen als vrouwen om geen alcohol te drinken of maximaal één glas per dag. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert een richtlijn van tien gram pure alcohol per glas, met het advies voor mannen en vrouwen om niet meer dan twee glazen per dag te drinken.

Alcoholgebruik in Nederland

Voor miljoenen mensen is alcohol drinken een vast onderdeel van de maaltijd en onmisbaar bij sociale evenementen, feesten en mijlpalen. De leefstijlmonitor publiceerde onderstaande gegevens over de Nederlandse situatie in 2021. In figuur 1 is de ontwikkeling van onderstaande groepen te zien in de periode van 2014 tot 2021.

• In 2021 zegt 78% van de mensen van achttien jaar en ouder wel eens alcohol te drinken.
• Het percentage overmatige drinkers (> 21 glazen per week voor mannen en > 14 glazen per week voor vrouwen) bedraagt 7,3%.
• 8,3% van de Nederlandse bevolking is een zware drinker, dat betekent tenminste één keer per week vier of meer glazen op een dag (vrouwen) of zes of meer glazen op een dag (mannen).
• 44% voldoet aan de richtlijn alcoholgebruik van de Gezondheidsraad: één glas of minder per dag.

De schadelijke effecten van overmatig alcoholgebruik¹

Overmatig gebruik van alcohol is een oorzakelijke factor bij meer dan tweehonderd ziekten en letsels. Wereldwijd sterven jaarlijks drie miljoen mensen als gevolg van overmatig alcoholgebruik. Dit is 5,3% van alle sterfgevallen. In totaal is 5,1% van de wereldwijde last van ziekten en letsels toe te schrijven aan alcohol, gemeten in DALY's (disability-adjusted life years). Naast de gevolgen voor de gezondheid brengt het overmatig gebruik van alcohol aanzienlijke sociale en economische verliezen met zich mee voor individuen en de samenleving als geheel. Bij mensen van 20 tot 39 jaar is ongeveer 13,5% van alle sterfgevallen toe te schrijven aan alcohol. En tenslotte bestaat er een oorzakelijk verband tussen schadelijk alcoholgebruik en een reeks geestes- en gedragsstoornissen, andere niet-overdraagbare aandoeningen en verwondingen.

Een kleine dagelijkse portie alcohol beschermend?

Hoewel de schadelijke gevolgen van zwaar drinken voor de gezondheid consequent zijn gerapporteerd, zijn de cardiovasculaire gevolgen van lage tot matige alcoholinname nog onduidelijk.

Gedurende decennia zijn de meeste epidemiologen het erover eens geweest dat matig drinken beschermt tegen hart- en vaatziekten, type 2-diabetes en beroertes. Dit heeft ook invloed gehad op nationale richtlijnen voor alcoholgebruik. Alcoholgebruik blijkt echter een complex en enigszins controversieel verband te hebben met gezondheid.^2,3,4 Het zogenaamde J-vormige verband tussen alcoholinname en sterfte, met name aan hart- en vaatziekten, dat in verschillende cohortstudies is waargenomen, is zowel in wetenschappelijke als in gangbare publicaties vaak geciteerd.^5,6 Er is echter bezorgdheid ontstaan over de kwaliteit van het bewijsmateriaal ter ondersteuning van deze J-vormige associatie.^7,8 Het veronderstelde beschermende effect van lage tot matige blootstelling aan alcohol is bijvoorbeeld gedeeltelijk te verklaren door ras (licht tot matig drinken is geassocieerd met een lager risico van sterfte door alle oorzaken bij blanken, maar niet bij zwarten), etnische afkomst (Italianen vertonen betere gezondheidsresultaten bij licht tot matig drinken, terwijl Chinezen en Indiërs dat niet doen), type alcoholische drank (rode wijn bevat beschermende polyfenolen) en genetische achtergrond.⁴ Ook heeft men ontdekt dat veel geheelonthouders die deelnamen aan studies geen alcohol dronken vanwege gezondheidsproblemen. Mogelijk waren de gezondheidsproblemen de oorzaak van het hogere risico op vroegtijdig overlijden en niet de volledige onthouding van alcohol.⁹ Verder blijkt dat de hoeveelheid alcohol voor een standaardglas binnen 37 landen varieert tussen de acht en twintig gram: een verschil dat oploopt tot 250 procent. Zo hanteren het Verenigd Koninkrijk en IJsland acht gram voor een standaardglas en Oostenrijk twintig gram.

Al deze aspecten en ook de rol van alcohol als risicofactor voor de ontwikkeling van een reeks kankersoorten hebben geleid tot tegenstrijdige berichten over de gevolgen van licht tot matig alcoholgebruik voor de gezondheid.¹⁰

Een tot vier drankjes per week?

In juni 2018 bleek uit een studie, gepubliceerd in het tijdschrift PLOS Medicine, dat bij oudere volwassenen licht drinken (in de orde van één tot vier drankjes per week) geassocieerd is met een iets lager overlijdensrisico in vergelijking met geheelonthouding.¹¹ Deze studie evalueerde het verband tussen de gemiddelde levenslange alcoholinname en het risico op zowel de incidentie als de mortaliteit van kanker. Het ging om een cohortstudie op bevolkingsniveau met gegevens van ongeveer honderdduizend volwassenen (68,7% vrouw) in de leeftijd van 55 tot 74 jaar, die deelnamen aan de Amerikaanse Prostate, Lung, Colorectal, and Ovarian (PLCO) Cancer Screening Trial. De studie bevestigde het J-vormige verband tussen alcohol en sterfte bij oudere volwassenen, dat blijft bestaan na correctie voor het kankerrisico. Het risico op sommige kankers nam toe met elke extra alcoholische drank per week. Uit de resultaten bleek dat inname van minder dan 1 drankje per dag het laagste overlijdensrisico met zich meebracht.

In augustus 2018 onderzochten twee grotere studies de impact van alcohol op de gezondheid. De eerste, gepubliceerd in The Lancet, omvatte alleen mensen die matig alcohol dronken. De onderzoekers analyseerden gegevens van ongeveer zeshonderdduizend mensen en volgden hun gezondheid in de tijd. De conclusie was dat de gangbare aanbeveling voor ‘matig’ drinken (één drankje per dag of minder voor vrouwen en twee drankjes per dag of minder voor mannen) wel eens te veel zou kunnen zijn.¹² Zij stelden vast dat, ongeacht het geslacht, hoger alcoholgebruik (meer dan zeven drankjes per week) geassocieerd was met een hoger percentage beroertes, fatale aneurysma's, hartfalen en overlijden. Dit in vergelijking met mensen die minder dan zeven drankjes per week dronken.

Of toch geheelonthouding?

De tweede studie, eveneens gepubliceerd in The Lancet, was nog groter. Gegevens werden gebruikt uit honderden studies en andere bronnen (waaronder de verkoop van alcohol, zelf gebrouwen alcoholische drankconsumptie en zelfs schattingen van de toeristische consumptie) op 195 locaties. De onderzoekers analyseerden de algemene gezondheidseffecten van alcoholgebruik, waaronder sterfte en invaliditeit door auto-ongelukken, besmettelijke ziekten, kanker en hart- en vaatziekten. De conclusie was dat voor de algemene gezondheid helemaal niet drinken de beste optie is.¹³

In het algemeen namen de gezondheidsrisico's toe met toenemend alcoholgebruik. In sommige groepen namen de onderzoekers echter een beschermend effect waar van licht drinken (minder dan één drankje per dag) voor hartziekten en diabetes. Zo was het risico op een hartaanval en hart- en vaatziekten 14% lager voor mannen die 0,8 drankjes per dag dronken en 18% lager voor vrouwen die 0,9 drankjes per dag dronken, vergeleken met geheelonthouding. Hieruit concludeerden de auteurs van de studie dat, hoewel licht drinken een bescheiden beschermend effect kan hebben voor bepaalde aandoeningen bij bepaalde mensen, geheelonthouding het veiligste voor de gezondheid is.

Auteurs van een recente Britse studie trokken dezelfde conclusie. Zij stelden zelfs dat ook lichte alcoholconsumptie het cardiovasculaire risico verhoogt. De onderzoekers namen de gegevens van de UK Biobank (bijna 350.000 personen) als uitgangspunt. Op het eerste gezicht leek lichte consumptie van alcohol bescherming te bieden aan hart en vaten, vergeleken met geheelonthouders. Maar na ontleding van de resultaten bleek het tegenovergestelde. Zo had consumptie van alcohol uit wijn inderdaad een gunstige associatie met cardiovasculaire ziekte, maar consumptie van alcohol uit bier, cider en sterke drank niet. Dat doet vermoeden dat alcohol niet de beschermende factor is. De onderzoekers denken dat polyfenolen in wijn eerder dan alcohol dat gunstige verband zouden kunnen verklaren. Ze wijten het schadelijke effect van alcohol aan ijzerlast. Zelfs een beetje alcohol vermindert de productie van een ijzerbindend proteïne, waardoor ijzer ongecontroleerd kan opstapelen. Dat zorgt voor bijkomende oxidatieve stress in het lichaam.¹⁴

De proef op de som

Wat minder wetenschappelijk maar niet minder interessant is het experiment van tweelingbroers Chris en Alexander (Xand) van Tulleken, beiden arts van beroep. De BBC zond het experiment in 2015 uit.¹⁵ De broers namen de proef op de som en stelden zichzelf de volgende onderzoeksvraag: 'Kun je beter bij gelegenheid veel drinken of liever enkele dagen per week een glaasje?'. Het spreekt vanzelf dat bingedrinken een reeks acute negatieve effecten heeft op het lichaam, zoals een verhoogd risico op ongelukken of stikken in je eigen braaksel terwijl je slaapt. Maar wat doet het met je metabolisme in de loop van een maand?

Uitgaande van 21 eenheden van 8 gram alcohol (ongeveer zeventien glazen wijn van 100 ml) per week dronk Chris een maand lang iedere dag drie eenheden (ongeveer anderhalf glas wijn van 100 ml). Een glas dat 8 gram alcohol bevat, staat gelijk aan 76 ml wijn (13 % alcohol), 250 ml bier (4% alcohol) of 25 ml likeuren (40% alcohol). Xand dronk steeds alle 21 eenheden in een kort tijdsbestek. Tijdens het experiment werden de bloedwaarden van de tweeling gemonitord. Ze ondergingen een reeks bloedtesten en echo's om de impact op hun lichaam te bekijken. Ze verzamelden bovendien elk etmaal hun urine.

Veel mensen denken dat een kater het gevolg is van uitdroging, maar de bevindingen van de tweeling gaan in tegen deze theorie. De wetenschappers in de documentaire concludeerden op basis van de hoeveelheid geproduceerde urine dat aceetaldehyde, dat het lichaam produceert om overtollige alcohol te helpen afbreken, de oorzaak is van de kater. Aan het einde van het experiment, dat een maand duurde, hadden beiden aanzienlijke inflammatie aan hun lever en in vergelijkbare mate (ongeveer 25%). Bloedonderzoek wees uit dat ze allebei een verhoogde systemische ontsteking hadden, die goed te vergelijken is met mensen die lijden aan inflammatoire aandoeningen. De endotoxineniveaus waren hoger bij Xand. Bij veel drinken beschadigt aceetaldehyde de darmbarrière, waardoor endotoxinen in het bloed terecht komen. Langdurige aanwezigheid van bacteriële endotoxinen in de bloedbaan kan uiteindelijk leiden tot alcoholhepatitis (leverontsteking). Hoewel ‘comazuipen’ aanzienlijk slechter is, bleek matig drinken ook schadelijk. De levertests van de tweeling toonden ontstekingsniveaus die vergelijkbaar zijn met die van cirrosepatiënten. Conclusie: zelfs als je ‘matig’ alcohol drinkt, breng je enorme schade toe aan je lichaam.

Een van de betrokken wetenschappers meldde in het programma: 'Of veertien eenheden verspreid over de week veilig is voor een individu of tien eenheden, kunnen we niet zeggen, maar ik denk dat de adviesorganen in de toekomst het 'verstandige' drinkniveau lager zullen moeten instellen.' Inmiddels hanteert het Verenigd Koninkrijk een advies van veertien glazen (112 gram) verspreid over de week, zowel voor mannen als vrouwen.

Wat is het beste advies?

Alcoholgebruik is een belangrijke risicofactor voor de wereldwijde ziektelast en veroorzaakt aanzienlijke gezondheidsschade. Het risico op sterfte door alle oorzaken, en van kanker in het bijzonder, stijgt met toenemende consumptieniveaus. Het consumptieniveau waarbij het gezondheidsverlies minimaal is, is nul. Realistisch gezien zullen de meeste mensen ondanks deze bevindingen bij gelegenheid alcohol blijven drinken. Veel mensen zijn immers meer dan bereid om bepaalde gezondheidsrisico's van drinken te aanvaarden omdat ze graag drinken. Alcohol kan sociale interactie bevorderen en het maakt deel uit van vele religieuze tradities. Het is een bron van regelmatig genot voor miljoenen mensen. En het is een feit dat de meeste mensen ‘wegkomen’ met matig drinken zonder grote gevolgen voor hun gezondheid. Studies bevestigen dan weliswaar geen beschermend effect van licht tot matig drinken, maar de gezondheidsrisico’s ervan zijn laag en vrij gelijkaardig aan niveaus tussen nul en één drankje per dag.