Van zink staat vast dat het een belangrijke ondersteuner is van het immuunsysteem. Uit studies komt naar voren dat een optimale inname van het sporenelement bijdraagt aan een gunstiger ziekteverloop van COVID-19. Een aanwijzing daarvoor levert een analyse die Chinese wetenschappers maakten van de concentratie zink in de bodem en het verband met de coronasterfte. Hoe lager deze concentratie, hoe hoger het sterftecijfer was.¹ Ook de zinkinname via de voeding is gecorreleerd met de kans op de ziekte. Volgens een Iraans onderzoek,² waarin vijfhonderd patiënten werden vergeleken met vijfhonderd controlepersonen, bevatte de voeding van de getroffenen kleinere hoeveelheden zink.

Meestal is niet naar bodem of voedingsinname, maar naar het serumniveau zink gekeken. In een case-controlstudie³ uit maart 2022 werden 90 COVID-patiënten vergeleken met 95 controlepersonen, met als conclusie dat de patiënten significant lagere zinkniveaus hadden. In een onderzoek⁴ bij gehospitaliseerde patiënten was de ernst van de ziekte groter en kunstmatige beademing vaker nodig naarmate deze zinkniveaus lager waren. Een onderzoek⁵ bij 47 corona-ziekenhuispatiënten uit India liet bij hen een significant lager zinkniveau zien dan bij de 45 gezonde personen waarmee ze werden vergeleken. Ze hadden ook vaker complicaties, ontwikkelden eerder het acute respiratory distress syndrome (ARDS), hun ziekenhuisduur was langer en de sterfte hoger. Uit een Spaanse studie⁶ bleek dat lagere zinkniveaus correleerden met langzamer herstel, meer IC-opnames en hogere sterfte. Ook in andere onderzoeken kon deze link worden gevonden voor respectievelijk IC-opname⁷ en sterfte^8-12. Een negatief verband is tevens gevonden voor de kans op ziekenhuisopname,^4,13 voor de ziekenhuisduur,¹⁴ voor het risico op complicaties,¹⁵ voor de noodzaak van mechanische ventilatie¹⁶ en voor een slechter herstel in het algemeen.¹⁷

Suppletie

Uit de associatie tussen lage serumniveaus zink en het ongunstige ziekteverloop vloeit niet direct voort dat suppletie dat verloop verbetert. Zo vond een Poolse meta-analyse¹⁸ geen enkel gunstig effect, mede als gevolg van een te klein aantal hoogwaardige studies. In februari 2022 werd in een systematische review¹⁹ eveneens geconstateerd dat er te weinig klinische onderzoeken zijn om uitsluitsel te geven over de zin van suppletie. De daarop volgende maand werd in een studie²⁰ geen effect gevonden van zinksuppletie op de ernst van de ziekte en op de sterfte.

In een Indiase cohortstudie²¹ bleek zinksuppletie wel gerelateerd aan een lagere sterfte. Dat was ook het geval in een Amerikaans, retrospectief onderzoek²² onder ruim tweeduizend ziekenhuispatiënten. Het gebruik van zink, omschreven als ten minste één dosis vanaf één week voor opname tot 48 uur daarna, resulteerde in een significant lagere sterfte, minder noodzaak tot mechanische ventilatie, minder IC-opnames en minder progressie naar ARDS. Uitgesplitst naar de gebruikte dosis zink, werden in een andere studie²³ eveneens positieve effecten gevonden. Van de tweehonderd deelnemende personen met COVID-19 kregen er 104 dagelijks 10, 25 of 50 mg zinkpicolinaat. Zij werden vergeleken met 96 controlepersonen. Voor alle drie de doseringen gold dat ze preventief werkten op het ontstaan van symptomen dan wel de ernst ervan deden afnemen.

Vitamine A

Bevreemdend is het dat vitamine A zo weinig genoemd en onderzocht is als mogelijk in te zetten nutriënt bij COVID-19. Deze stof vervult immers een belangrijke rol in het immuunsysteem en is bovendien nodig voor de ontwikkeling van normaal longweefsel. Vitamine A zou een rol kunnen spelen bij het tegengaan van ARDS, wat bevestiging vindt in enkele onderzoeken. Daarnaast zijn correlaties vastgesteld met inflammatie, ziekteverloop, IC-opname en sterfte.

Voor een Duitse studie²⁴ werden veertig ziekenhuispatiënten vergeleken met 47 controlepersonen die corona hadden gehad maar herstellend waren. Tot de eerste groep behoorden 22 personen met ARDS, 9 die een ernstig ziekteverloop kenden en zuurstof gesuppleerd moesten krijgen en 9 anderen met een gematigd verloop zonder dat extra zuurstof nodig was. Een lager plasmaniveau vitamine A bleek significant geassocieerd met hogere waarden van de inflammatiemarkers CRP en ferritine. Dat niveau was, eveneens significant, lager bij de ziekenhuispatiënten dan bij de controlepersonen – een verband dat ook in ander onderzoek²⁵ is vastgesteld. Patiënten die kritisch ziek waren, hadden significant lagere niveaus vitamine A dan zij die gematigd ziek waren. Een ernstig verlaagd plasmaniveau ten slotte kende een significante relatie met de ontwikkeling van ARDS en met sterfte.

In een systematische review²⁶ werd geconcludeerd dat vitamine A-deficiëntie geassocieerd was met het optreden van ziektesymptomen als hoest en koorts en met een verslechterde prognose voor luchtweginfecties. Uit een studie⁷ onder honderdtwintig Spaanse ziekenhuispatiënten bleek beademingsapparatuur vaker nodig te zijn bij vitamine A-deficiëntie. Tevens was er een relatie met het vaker voorkomen van IC-opname.

Suppletie

Het is de vraag of een laag serumniveau vitamine A oorzaak is van slechtere vooruitzichten. Het kan immers ook zijn dat dit niveau verlaagd is door de ernst van het ziekteproces zelf, ook al zal ook dan een te laag niveau correctie behoeven. De weinige studies naar suppletie laten in elk geval zien dat extra vitamine A van groot belang kan zijn. Twee Iraakse onderzoeken van deels dezelfde auteurs hebben dit in kaart gebracht.

In het eerste, retrospectieve onderzoek²⁷ werden zeventig patiënten gedurende twee dagen behandeld met een hoge dosis van 5.000 mcg vitamine A, toegevoegd aan de standaardbehandeling. In vergelijking met zeventig controlepersonen die de vitamine niet kregen, waren de zuurstofsaturatie en ademhalingsfrequentie beter en de sterfte lager. Het tweede onderzoek²⁸ onder honderd COVID-patiënten met milde of matige klachten had een eveneens gunstige uitkomst. Suppletie met dezelfde dosis vitamine A bij vijftig van hen leidde ten opzichte van de vijftig anderen tot significante verbetering in symptomen als koorts, hoofdpijn en vermoeidheid, een kortere ziekteduur en een betere zuurstofsaturatie. In een aparte studiegroep kon worden vastgesteld dat de infectiekans voor contacten van de patiënten verminderde wanneer zij vitamine A gesuppleerd hadden gekregen; wanneer zij toch geïnfecteerd werden, waren hun symptomen van kortere duur. De auteurs concluderen dat de vitamine in het behandelprotocol moet worden opgenomen.

Ten slotte is er een Egyptische preprint²⁹ van een RCT onder veertig COVID-patiënten. Zij werden in twee groepen van twintig verdeeld die de standaardbehandeling kregen, maar in de ene groep werd daar 13-cis-retinolzuur (een metaboliet van vitamine A) aan toegevoegd. Deze patiënten hadden daar veel voordeel van, want slechts 10,5% moest op de IC worden opgenomen, terwijl dat in de groep met de standaardbehandeling 28,6% was. De sterftecijfers liepen sterk uiteen. In de behandelgroep overleefden alle twintig patiënten, in de controlegroep overleed 14,4%. De conclusie wordt getrokken dat hier sprake is van ‘hoogst significante’ verbanden en dat deze afgeleide van vitamine A aan de standaardbehandeling kan worden toegevoegd.

Quercetine

Opvallende uitkomsten zijn te melden van quercetine, een flavonoïde met een sterk veiligheidsprofiel en kenmerken die bij de bestrijding van COVID-19 van belang zijn. Het is een antioxidant, werkt ontstekingsremmend, activeert het immuunsysteem tegen virale bedreigingen en gaat bloedstolling tegen.³⁰ Quercetine is vooral beoordeeld op praktische toepasbaarheid en met name door Italiaanse wetenschappers naar voren gebracht als kandidaat voor de behandeling van COVID-19. Het betreft klinische onderzoeken naar gebruik in een vroeg stadium van de ziekte om de symptomen te bestrijden en een ontwikkeling naar een ernstiger stadium tegen te gaan. Vanwege de lage biologische beschikbaarheid van quercetine is meestal gebruik gemaakt van quercetine-fytosoom (QF), een supplementvorm met een sterk verbeterde opname.

In een twee weken durende, gecontroleerde en gerandomiseerde open-labelstudie³⁰ werden 42 poliklinische patiënten uit Pakistan gevolgd. De helft kreeg de standaardbehandeling, de anderen kregen daarbovenop het quercetine-supplement. In deze laatste groep testten na een week zestien patiënten corona-negatief en waren bij twaalf alle symptomen verdwenen. In de groep met alleen de standaardbehandeling was de test maar bij twee patiënten negatief en slechts vier zagen hun symptomen gedeeltelijk verdwijnen. Na twee weken testten de vijf overgebleven patiënten uit de quercetine-groep eveneens negatief, in de standaardgroep waren nu zeventien patiënten negatief. De opruiming van het virus versnelde dus door toevoeging van QF. Tevens werden daardoor lagere waarden bereikt van parameters die een ongunstig verloop van COVID-19 voorspellen: CRP, ferritine (ontsteking), lactaatdehydrogenase (cel- en weefselschade) en D-dimeer (bloedstolling).

Een eveneens gecontroleerde gerandomiseerde open-labelstudie³¹ uit Pakistan betrof 152 personen. Gedurende dertig dagen kreeg de helft van hen de standaardbehandeling, de anderen bovendien dagelijks 1.000 mg QF. Van deze laatste groep moest 9,2% (7 personen) in het ziekenhuis worden opgenomen, maar in de standaardgroep was dat 28,9% (22 personen). De opnameduur verschilde sterk, met respectievelijk ruim anderhalve dag en bijna een week. Dat gold ook voor niet-invasieve beademing, die voor respectievelijk 1,3% en 19,7% nodig was. IC-opnames vonden in de quercetinegroep niet plaats en er stierf ook niemand. Daarentegen werd 10,5% van de andere groep op de IC opgenomen. Dat waren acht patiënten, van wie er drie overleden. Ten slotte meldden de met quercetine behandelde patiënten dat ze minder vermoeid waren en hun eetlust toenam. Een dubbelblinde, placebogecontroleerde studie is volgens de auteurs gewenst om deze sterke resultaten te bevestigen.

In een drie maanden durende Italiaanse studie³² is vooral gekeken naar de invloed van quercetine op de infectiekans. Er namen 120 gezondheidswerkers aan deel, opnieuw verdeeld in twee even grote groepen. De supplementgroep kreeg tweemaal daags 250 mg QF, de anderen een placebo. Allen werden om de drie weken getest. Vijf mensen raakten geïnfecteerd, van wie vier die geen quercetine kregen. Het aantal dagen voordat volledige klinische remissie werd bereikt, bedroeg zeven dagen in de QF-groep en vijftien dagen in de controlegroep. Na vijf maanden bleek dat het quercetine-supplement 14% méér bescherming bood tegen infectie dan wanneer een placebo werd gebruikt.

Ten slotte kan melding worden gemaakt van een RCT³³ uit Iran onder zestig mensen met ernstige corona. Doel van het zeven dagen durende onderzoek was te bepalen of quercetine kon voorkomen dat de ziekte zou voortschrijden naar een kritieke fase en in staat was de niveaus van ontstekingsmarkers te verlagen. De helft vormde een controlegroep waarin antivirale middelen – remdesivir of favipiravir – werden toegediend. Ook de dertig anderen kregen dat, plus een dagelijkse dosis van 1.000 mg quercetine. De resultaten lieten zien dat gebruik van quercetine significant was geassocieerd met een eerder ontslag uit het ziekenhuis en verlaagde serumniveaus van ontstekingsmarkers.

Zwarte komijn

Nigella sativa ofwel zwarte komijn, te onderscheiden van de bij ons bekende komijn, is een plantaardige stof die nauwelijks ter sprake is gekomen als behandeloptie bij COVID-19. Toch is opvallend dat er enkele veelbelovende klinische onderzoeken zijn gedaan, vooral in landen als Irak, Pakistan en Saoedi-Arabië.

Om te beginnen lijkt zwarte komijn een afremmend effect te hebben op de infectiekans. Dat valt althans af te leiden uit een niet-gerandomiseerde open-labelstudie³⁴ in Irak, waaraan 376 mensen deelnamen. De helft van hen gebruikte eenmaal daags zwarte komijn in een dosis van 40 mg per kilo lichaamsgewicht, de anderen deden dat niet. In de komijngroep werd een significant lagere infectiegraad van 36,2% (68 personen) vastgesteld dan de 95,7% (180 personen) in de controlegroep.

In totaal 173 patiënten met een gemiddelde leeftijd van 36 jaar namen in de Saoedische stad Jeddah deel aan een open label RCT³⁵ naar het effect van zwarte komijn op hun herstel. Zij hadden milde coronasymptomen. Van hen kregen er 86 gedurende tien dagen tweemaal daags 500 mg nigella sativa-olie, waarbij de 87 anderen als controlegroep dienden. Herstel werd gedefinieerd als drie dagen symptoomvrij zijn. Het aantal patiënten in de behandelgroep dat binnen twee weken herstelde, lag op 54 (62%). In de controlegroep was dat met 31 patiënten (36%) significant lager. Het herstel bij degenen die zwarte komijn kregen, duurde gemiddeld ruim anderhalve dag korter dan bij de anderen.

Aan een andere open-labelstudie³⁶, uitgevoerd in de Iraakse stad Kirkuk, namen 419 coronapatiënten deel. Door 160 van hen werd gedurende veertien dagen 40 mg/kg zwarte komijn per dag gebruikt, bovenop de standaardbehandeling. De 259 anderen kregen alleen deze standaardbehandeling. Een ernstig stadium van infectie – gekenmerkt door ARDS, longinfiltraat of te lage zuurstofsaturatie – trof in deze laatste groep significant meer mensen dan in de behandelgroep. Het ging om respectievelijk 44 en 2 personen ofwel 17% vs. 1,3%. Onder degenen die zwarte komijn kregen, waren geen sterfgevallen, maar in de controlegroep overleden veertien mensen (5,4%).

De antivirale werking van zwarte komijn kan mogelijk worden versterkt door te combineren met honing. Dat suggereert althans een in Pakistan uitgevoerde RCT³⁷ onder 313 mensen, die als preprint is gepubliceerd. De combinatie resulteerde in vergelijking met placebo in een tijdreductie van rond de 50% voordat verlichting van symptomen optrad. De virusklaring vond gemiddeld vier dagen eerder plaats en ook het ontslag uit het ziekenhuis ging sneller. Onder ernstig zieke patiënten lag in de behandelgroep de sterfte met 4% veel lager dan de 18,8% procent in de controlegroep.

Slot

Wetenschappelijk onderzoek naar zink, vitamine A, quercetine en zwarte komijn laat goede resultaten zien bij preventie en/of behandeling van COVID-19. Dat nog niet van bewezen effecten kan worden gesproken, is mede verklaarbaar door het beperkte aantal hoogwaardige klinische studies. Daarvan zijn er wel meer dan hier besproken, met name omdat een deel daarvan combinatiepreparaten betreft. Het ligt voor de hand dat een dergelijke synergie van voedingsstoffen een meerwaarde heeft boven afzonderlijke nutriënten. Welke combinatie uiteindelijk de duidelijkste relatie heeft met infectiekans en ziekteverloop, blijft nog een open vraag. Het is wel een vraag die een antwoord vereist omdat er geen garantie is dat de huidige coronaluwte voortduurt.