Voedingsgeneeskunde

Is vasten echt zo goed voor je gezondheid? Onderstaand een overzicht van de (wetenschappelijke) kennis over vasten in relatie tot gezondheid op dit moment.

Definitie

Vasten laat zich omschrijven als het zich geheel of gedeeltelijk onthouden van eten en drinken of van specifieke spijzen voor een bepaalde periode. Al in de 5e eeuw adviseerde Hippocrates te vasten bij specifieke ziektesymptomen. Ook is het vasten onderdeel van diverse religies, zoals het jodendom, het christendom en de islam. In godsdiensten is het een manier om tot spirituele verheffing te komen.

Visie vanuit de natuurgeneeskunde

Volgens de natuurgeneeskunde is een dierlijk of menselijk organisme één geheel. Het is immers ooit ontstaan uit één cel, de bevruchte eicel, waaruit na celdelingen kiembladen (ectoderm, endoderm en mesoderm) en vervolgens weefsels en organen ontstaan. Het zachte bindweefsel of basisbioregulatiesysteem (BBRS) staat in contact met alle cellen van het lichaam. Via dit bindweefsel loopt de communicatie tussen orgaancellen en bloedvaten, en tussen orgaancellen en zenuwen. Voedingsstoffen vanuit het bloed bereiken de cel via dit bindweefsel en afvalstoffen worden afgevoerd door dit bindweefsel. Het bindweefsel is dus een bindende factor. Bij de celstofwisseling ontstaan continue afvalstoffen en afbraakproducten van cellen. Via het BBRS worden de stoffen afgevoerd naar de uitscheidingsorganen zoals lever, nieren, longen en huid. Sinds kort is dit systeem ook door de wetenschap ontdekt en wordt interstitium genoemd.²⁴ Door externe factoren zoals verkeerde voeding, toxische belasting (onder andere medicijngebruik, bestrijdingsmiddelen, zware metalen, luchtverontreiniging) blijven er te lang te veel schadelijke stoffen achter in het lichaam. Als het niet meer lukt om dit onder een bepaalde drempelwaarde te houden, spreekt de natuurgeneeskunde van lichaamsvervuiling. Dit kan leiden tot ziekte. De reactie van het lichaam hierop is afhankelijk van de mate van vervuiling uitgedrukt in fases: uitscheidingsfase, reactiefase, depositiefase, impregnatiefase en degeneratiefase. Hoe verder de fase, hoe langer het herstel duurt. Een natuurgeneeskundige zal bij iedere fase een andere behandeling inzetten en soms is dat vasten. Men spreekt hier van reiniging, ontslakking, ontzuring en/of ontgifting.
De Oostenrijkse arts F.X. Mayr (1875-1965) was een pionier op het gebied van reinigen via het verbeteren van de conditie van de darmen. Hij was ervan overtuigd dat opgehoopte afvalstoffen in de darmen ziekte(s) en voortijdige veroudering veroorzaken. Volgens Mayr functioneren mensen beter en voelen zij zich gezonder na een grondige reiniging van hun spijsverteringsstelsel.²⁵

De verschillende vormen van vasten

Als je traditioneel vast volgens de natuurgeneeskunde, eet je niet. Je drinkt alleen dranken zonder calorieën. Dit zijn bijvoorbeeld water, thee en koffie zonder suiker en/of melk. Maar er zijn ook mildere vormen, zoals rijstvasten, fruitvasten en sapvasten (met groente- en fruitsappen). De lengte van een vastenkuur kan variëren van vijf tot tien dagen. Meestal voorafgegaan door een afbouwperiode en afgesloten met een opbouwperiode. Traditioneel gebeurt het vasten in de lente. Voorafgaand aan en tijdens het vasten worden de darmen gereinigd met bitterzout, klysma’s of laxeerthee.
Bij een traditionele Mayr-reinigingskuur krijgt de deelnemer laagcalorische voeding en mogelijk een paar dagen helemaal geen voedsel (watervasten). Het voedsel tijdens de kuur bestaat uit licht verteerbare voeding.
Het doel van traditioneel vasten is reiniging van afvalstoffen in de darmen en het lichaamsweefsel. In de traditionele opvatting is het doel van reinigend vasten het opheffen van dyscrasie. Dyscrasie is lichaamsbelasting door vervuiling van lichaamssappen.¹ Het gaat hierbij niet alleen om het reinigen van fysieke maar ook mentale afvalstoffen. Er kunnen daarbij daarom ook veel emoties loskomen. Vasten stimuleert volgens de natuurgeneeskunde, en inmiddels ook volgens de wetenschappelijke literatuur, het zelf-herstellend vermogen van het lichaam.

Keto- en sportvasten

Anna Kruyswijk (natuurarts n.p.) ontwikkelde een combinatie van de klassieke detoxkuur en het verblijven in ketose. Hierover meer in deze uitgave.²⁹ Remco Verkaik is de ontwikkelaar van het concept vasten in combinatie met duursport. Sportvasten bestaat uit een combinatie van bewegen en vasten ondersteund met voedingssupplementen. In het kort bestaat sportvasten uit tien dagen heel weinig eten gecombineerd met korte trainingen. Het protocol zou het lichaam dwingen om een ‘metabole switch’ te maken. Verkaik gaat uit van het mechanisme dat een periode sportvasten het lichaam meer vetten als brandstof benut en zo koolhydraten in de vorm van glycogeen spaart. Zo zal op langere termijn (dagen) (sport)vasten tot positieve adaptaties in het vetmetabolisme en tot gewichtsvermindering leiden, met op nog langere termijn positieve effecten op de prestatie. Met behulp van een protocol wordt gedurende drie dagen de voedingsinname afgebouwd, gevolgd door een driedaagse periode waarin niets wordt gegeten, waarna tot slot de voedingsinname in vier dagen weer wordt opgebouwd.

NOC-NSF heeft over sportvasten een negatief advies uitgebracht, omdat volgens deze organisatie de mogelijke voordelen niet opwegen tegen de mogelijk negatieve effecten zoals afbraak van spierweefsel. Ze melden dat er in tegenstelling tot andere concepten die erop gericht zijn vetoxidatie te bevorderen, zoals ‘nuchter trainen’ en ‘train low, compete high’, geen peer-reviewed wetenschappelijk onderzoek naar deze methode is gepubliceerd.^26,28

Periodiek vasten of ‘intermittend fasting’

Een nadeel van vasten of laagcalorisch eten is dat het op de lange termijn moeilijk vol te houden is. De afgelopen jaren hebben onderzoekers zich gebogen over een veelbelovend alternatief: periodiek vasten.²¹ Bij periodiek vasten wissel je een periode van vasten af met een periode waarin je normaal eet, zonder beperkingen. Meestal betreft het vasten een periode van 16 tot 48 uur achtereen zonder energie-inname. De vasten kan plaatsvinden om de dag (alternate day fasting), enkele dagen in de week (het 5:2-dieet), enkele dagen per maand of 16-20 uur per dag. Dat laatste wordt ook wel ‘vasten met tijdrestrictie’ (time-restricted feeding) genoemd, waarbij je meestal het ontbijt overslaat. Het voordeel van periodiek vasten is dat je niet bij hoeft te houden hoeveel calorieën je eet. Je eet gewoon de ene dag (bijna) niks en de andere dag(en) naar believen. Dr. Samefko Ludidi (auteur, voedingswetenschapper en voedingscoach) laat de keuze van de vorm van periodiek vasten afhangen van een test waaruit duidelijk wordt welk type mens je bent.⁴

Deze periodieke vastenprogramma’s zouden het complete vasten nabootsen, waarbij het lichaam profiteert van de metabole switch, maar toch een beperkte hoeveelheid nutriënten binnenkrijgt. BBC-journalist dr. Michael Mosley maakte deze vorm van vasten als eerste bekend met zijn tv-documentaire ‘Eat, fast and live longer’ en zijn boek ‘Het vastendieet’.² Het huidige dieet van Michael Mosley (hij paste het recentelijk aan) gaat uit van het 5:2-regime. Van de zeven dagen gebruik je er twee (niet achtereenvolgend) om te vasten. Vijf dagen per week eet je volgens het Mediterrane dieet (vooral vis, groenten, fruit, noten, olijfolie en af en toe een glas wijn), de andere dagen maximaal 800 kcal (25% van de normale hoeveelheid energie).

Imiterend vasten, vasten-nabootsend dieet of ‘fasting mimicking’

Imiterend vasten is een vorm van periodiek vasten en duurt drie tot zeven aaneengesloten dagen. De voeding op de vastendagen is laag in koolhydraten, eiwitten en calorieën, en hoog in vet. Het aantal calorieën bedraagt rond de 40% van de normale inname met een maximum van 725 kcal per dag. Het programma is glutenvrij en zonder toegevoegd suiker of dierlijk eiwit. Je eet dus wel, maar de stofwisseling bootst het effect na dat je met niet-eten bereikt. Het programma werd ontwikkeld door dr. Valter Longo, een Italiaans-Amerikaanse verouderingsspecialist. Zijn boek ‘The longevity diet’ is vorig jaar in het Nederlands vertaald: ‘Het langlevendieet’.³ Hij raadt aan dit programma een keer per zes maanden te volgen voor gezonde mensen, oplopend tot eens per één tot drie maanden voor mensen met risicofactoren op het gebied van chronische aandoeningen. Door weinig calorieën, weinig eiwit en geen suiker te eten ontstaan er veranderingen in het metabolisme die je ook ziet als je langere tijd helemaal niets eet en die ook nog even aanhouden als je weer normaal eet.

Effect van vasten op het metabolisme

Door de gemiddelde inname van calorieën met zo’n 30 tot 40% te verminderen, blijkt de levensverwachting van draadwormen, fruitvliegjes, knaagdieren en heel wat andere diersoorten met een derde toe te nemen.²² Onderzoek bij mensen laat zien dat minder calorieën eten het risico op ouderdomsziekten doet afnemen, en het aantal gezonde levensjaren verhoogt.¹² Welke mechanismen liggen daaraan ten grondslag?

Al na slechts zes uur vasten begint het lichaam meer groeihormoon (human growth hormone, HGH) vrij te laten.⁵ Dit hormoon beïnvloedt het metabolisme waardoor het overgaat op het verbranden van vet in plaats van eiwit.⁶ Hierdoor kunnen eiwitten gebruikt worden voor het herstellen van cellen en het verbeteren van celfuncties. HGH vermindert ook ontstekingen in het lichaam en stimuleert het aanwakkeren van autofagie.⁷ Autofagie is een proces waarbij ongebruikte of beschadigde delen van cellen worden opgeruimd en gerecycled. Dit stimuleert de gezondheid en overleving van cellen. Tijdens vasten vindt er dus een metabole switch in het lichaam plaats van eiwit- en koolhydraatafbraak naar vetafbraak en oxidatie van vetzuren. Groei en reproductie worden tijdelijk uitgeschakeld en maken plaats voor onderhoud, recycling en reparatie ter bescherming en overleving van de cellen. De cellulaire en moleculaire mechanismen die vasten in werking stellen, gezondheid verbeteren en ziekteprocessen afremmen zijn in feite activatie en adaptatie van de stressrespons die gunstig is voor mitochondriën, DNA-herstel en autofagie. Verder gaat vasten gepaard met lagere gehaltes aan glucose, insuline, leptine, triglyceriden en ontstekingsfactoren in het bloed, een lagere bloeddruk en een hogere insulinegevoeligheid. Ten slotte vermindert vasten de hoeveelheid lichaamsvet, het verlaagt hartslag in rust en verhoogt ketonspiegels.^8,9 Dit mechanisme hielp in tijden van schaarste om te overleven. Maar in deze tijd van overvloed wordt dit mechanisme nog nauwelijks in werking gesteld.
In een recente review in The Annual Review of Nutrition onderzoeken de auteurs de hypothese dat vormen van periodiek vasten het metabolisme beïnvloeden via de chronobiologie (circadiaanse effecten), het darmmicrobioom en beïnvloedbare leefstijlfactoren (zie figuur 1).⁹
De review is gebaseerd op zestien interventiestudies die de effecten van periodiek vasten op de gezondheid ondersteunen. Het overgrote deel van de onderbouwing van de gezondheidseffecten is afkomstig van studies met mannelijke rattenmodellen. De humane studies beperken zich tot observationele studies van religieus vasten (gedurende de ramadan), cross-sectionele studies van eetpatronen gekoppeld aan gezondheidsuitkomsten en experimentele studies met een kleine steekproef. De belangrijkste gezondheidsuitkomsten zijn veranderingen in gewicht en metabole parameters die geassocieerd zijn met diabetes type 2, cardiovasculaire aandoeningen en kanker.
De auteurs concluderen dat periodiek vasten geen nadelig fysiologisch of psychologisch effect heeft bij gezonde mensen met een normaal gewicht, maar ook niet bij overgewicht of obesitas. Studies bij ratten en andere nachtelijke zoogdieren ondersteunen de hypothese dat periodiek vasten en het onthouden van voedsel tijdens het normale tijdstip van nachtelijk eten metabole profielen verbetert en de kans op obesitas en de daarmee verbonden aandoeningen zoals niet-alcoholische leververvetting (NAFLD), diabetes en kanker verkleint. Het lijkt erop dat elke vorm van periodiek vasten gewichtsverlies tot gevolg kan hebben. Van de zestien interventiestudies die waren geïncludeerd, werd bij elf statistisch significant gewichtsverlies vastgesteld. Er is echter geen bewijs dat periodiek vasten-programma’s meer gewichtsverlies bewerkstelligen dan de standaard caloriebeperkte diëten. Ten slotte is er slechts beperkt onderzoek naar de impact van periodiek vasten op andere leefstijlfactoren zoals voeding, slaap en beweging.

Het aantal onderzoeken dat periodiek vasten linkt met klinische uitkomstmaten zoals diabetes, hart- en vaatziekten of kanker is nog beperkt beschikbaar. Onderstaand enkele recente studies met klinische uitkomstmaten.

Overgewicht

De onderzoekers van de Universiteit van Graz vroegen zestig vrijwilligers deel te nemen aan een proef van vier weken.¹⁰ Dertig vrijwilligers kregen de opdracht hun gewone eetpatroon te blijven volgen. De andere dertig moesten 36 uur – twee nachten en een dag – vasten, en mochten de daaropvolgende dag eten wat ze wilden. Een strenge vorm van periodiek vasten. Op die eetdagen bleken de deelnemers de gemiste calorieën niet voor de volle 100% te compenseren. Ze aten 35% minder calorieën dan bij hun normale dagelijks eetpatroon. Hun gemiddelde gewichtsverlies in de proefperiode van vier weken was 3,5 kilo. De onderzoekers stelden bovendien een lagere cholesterolspiegel, minder buikvet en meer ketonen in hun bloed vast. Die metingen kunnen wijzen op een verminderde kans op hart- en vaatziekten en op een hogere levensverwachting voor mensen die regelmatig vasten. Deze vorm van periodiek vasten is vrij streng en is wellicht vooral geschikt voor mensen met obesitas die veel gewicht willen verliezen of als interventie bij inflammatoire ziekten, zo zeggen de onderzoekers. En zij raden het dan ook zeker niet aan als langdurig voedingspatroon.
Conclusie uit een recente review is dat op basis van de beschikbare literatuur periodiek vasten evenveel gewichtsverlies veroorzaakt als een energiebeperkt dieet. Bij negen van de elf studies die in deze review geïncludeerd waren, kon geen verschil vastgesteld worden in gewichtsverlies of verlies van lichaamsvet.¹¹

Kanker

Er is tot op heden nog geen enkele omvangrijke studie bij mensen met kanker uitgevoerd om te kijken naar de veiligheid en effectiviteit van vasten na de diagnose kanker, wel kleine trials bij mensen die chemotherapie ondergaan.^12,19
Prof. dr. Hanno Pijl (Endocrinologie) en Judith Kroep (Medische Oncologie) van het LUMC rolden een pilotstudie uit.¹² Voor deze studie onderzochten zij dertien patiënten met borstkanker in een vroeg stadium (stadium 2 en 3). Zeven van de dertien patiënten werd gevraagd 24 uur voor en 24 uur na elke chemokuur te vasten. Bij deze patiënten bleek zeven dagen later het aantal rode bloedcellen en bloedplaatjes significant hoger te liggen, vergeleken met de niet-vastende deelnemers. Ook werd er minder schade aan het DNA van witte bloedcellen aangetroffen. Het vasten leverde geen evidente bijwerkingen op.
Het onderzoeksteam rolde een vervolgstudie uit, DIRECT geheten. De onderzoeksvraag hierbij was of chemotherapie bij borstkanker beter werkt als er voor de behandeling wordt gevast. En of zo’n voedingsaanpak de vaak ernstige bijwerkingen van chemo kan reduceren. Er deden 130 vrouwen met borstkanker stadium II en III mee die chemotherapie kregen. De helft van de vrouwen moest vasten, de andere helft niet. De vrouwen die moesten vasten, deden dit drie dagen vóór en op de dag van de kuur in de vorm van een calorie- en eiwitarm dieet.

De vrouwen uit de vastengroep hadden moeite zich aan het vastendieet te houden. De studie werd voortijdig gestopt, omdat de onderzoekers niet genoeg deelnemers konden vinden, de vrouwen zich niet goed aan de richtlijnen hielden en er onvoldoende effect op de tumor zichtbaar was. Ook was er geen verschil in de bijwerkingen tussen de vrouwen die wel en niet vastten. Uit een aantal verslagen over individuele patiënten die gevast hebben voorafgaand en/of na de chemotherapie bleek dat vasten goed verdragen werd en dat door het vasten enkele bijwerkingen van de chemotherapie minder werden (vermoeidheid, zwakte, maag- en darmproblemen). Maar hieruit kunnen geen conclusies worden getrokken. Het onderzoek moet nog gepubliceerd worden.

Hart- en vaatziekten

Varady et al. deden verschillende studies naar het effect van periodiek vasten op cardiovasculaire aandoeningen bij overgewicht en obesitas. In een van die studies bleek periodiek vasten (om de dag imiterend vasten ) gedurende twee maanden de hartslag in rust, glusose-, insuline- en homocysteinespiegels te verlagen.¹³ In een ander studie bleek twee maanden om de dag imiterend vasten de vetmassa te verminderen en ook totaal cholesterol, LDL-cholesterol en triglyceride-concentraties.¹⁴
Periodiek vasten lijkt ook goede resultaten te geven bij mensen die hartkatheterisatie hebben ondergaan vanwege hartklachten.¹⁵ In een groep van ruim 2.000 patiënten bleken degenen die regelmatig vasten een minder hoog risico te hebben op vroegtijdig overlijden of hartproblemen dan mensen die nooit vasten. De onderzoekers vroegen patiënten bij wie tussen 2013 en 2015 hartkatheterisatie was gedaan naar hun leefstijlgewoontes, waaronder of ze wel of niet vasten. Vasten is gebruikelijk in Salt Lake City in de staat Utah vanwege het hoge aantal mormonen, die iedere eerste zondag van de maand vasten. Na 4,5 jaar bekeken de onderzoekers de gezondheid van de deelnemers nogmaals. Uit analyse van de gegevens bleek dat de mensen die vasten een grotere overlevingskans en minder vaak hartaandoeningen hadden dan de mensen die niet vasten. Ook na het corrigeren voor andere factoren, waaronder socio-economische status, comorbiditeit, medicatie, roken en het gebruik van alcohol, bleef de relatie in stand.

Diabetes

De universiteit van South Australia vergeleek twee verschillende diëten.¹⁶ De onderzoekers includeerden 137 deelnemers van middelbare leeftijd, met diabetes type 2. De helft van deze groep volgde één jaar lang de 5:2-methode (500-600 calorieën op de twee vastendagen). De andere helft volgde dagelijks een caloriebeperkt dieet van 1200 tot 1500 calorieën. Beide groepen verloren een significant aantal kilo’s na drie maanden en de meesten konden dit zo houden voor minstens een jaar. Sommigen bleven gewicht verliezen. De mensen die het caloriebeperkte dieet volgden, verloren gemiddeld 5,5 kg en degenen die periodiek vastten wogen na drie maanden gemiddeld 7,5 kg minder. Het verschil was niet significant. In beide groepen hadden deelnemers een betere controle over hun bloedsuikers, gemeten met HbAc1. De onderzoekers concludeerden dat energiebeperking vergelijkbaar is met periodiek vasten voor glycemische controle bij patiënten met type 2-diabetes.
Na 24 maanden (1 jaar na de interventie) bleek het gewichtsverlies nog steeds gehandhaafd, maar HbAc1-spiegels stegen weer boven de baselinespiegels in beide groepen.¹⁷ De onderzoekers concludeerden dat voedingsondersteuning vermoedelijk belangrijker is dan het type voedingsinterventie.

Onderzoekers van de universiteit van Alabama deden een studie met een kleine groep obese mannen met prediabetes.¹⁸ Ze vergeleken early time-restricted feeding (maaltijden werden gebruikt binnen 8 uur, namelijk tussen 7.00 en 15.00 u) met een eetpatroon waarbij de maaltijden werden verspreid over 12 uur (tussen 7.00 en 19.00 u). Beide groepen behielden hun startgewicht, maar na vijf weken had de ‘8 uur-groep’ indrukwekkend lagere insulinespiegels, lagere bloeddruk, minder oxidatieve stress en significant verbeterde insulinegevoeligheid. Bovendien hadden ze significant minder eetlust. Het veranderen van de timing van de maaltijden, door vroeger te eten en de rest van de dag en nacht te vasten, begunstigde significant het metabolisme, zelfs bij mensen die geen gewicht verloren. Het metabolisme is ingesteld op eten overdag en slapen in de nacht. Eten in de nacht is geassocieerd met een hoger risico op obesitas en diabetes.

Auto-immuunziekten

Een vastendieet zou een behandeling kunnen zijn voor auto-immuunziektes, zo concluderen onderzoekers van de University of Southern California na een studie die eerst op muizen en vervolgens bij mensen met multiple sclerose (MS) werd uitgevoerd.²⁰
Na een succesvol experiment met muizen met MS, waarbij deze een drie keer herhaalde cyclus van zeven dagen een driedaagse vastenperiode ondergingen, herhaalden onderzoekers dit bij zestig mensen met MS. Bij de muizen met het vastendieet waren de symptomen van de ziekte afgenomen en 20% van de muizen was zelfs volledig hersteld. Het vastendieet verhoogde de hoeveelheid T_reg-cellen en verminderde de hoeveelheid pro-inflammatoire cytokines, T_H1- en T_H17-respons, en antigeenpresenterende cellen. Ook vond er herstel van myeline plaats.
In het onderzoek bij mensen volgden achttien mensen gedurende zeven dagen een vastendieet en aten ze vervolgens zes maanden een mediterraan dieet. Twaalf mensen kregen een controledieet en achttien anderen een ketogeen (vetrijk) dieet. De mensen op het vastendieet en het ketogene dieet rapporteerden na zes maanden verbeteringen in hun kwaliteit van leven en hun fysieke en mentale gezondheid. Bij 72% van de mensen met het vastendieet was de hoeveelheid lymfocyten met 20% afgenomen. Hoewel de interpretatie van de resultaten beperkt is, omdat er geen MRI-scan is gemaakt of een analyse van de immuunfunctie, suggereren de onderzoekers op basis van de muizenstudie dat het vastendieet mogelijk symptomen bij MS-patiënten vermindert door een afname in de lymfocyten die de auto-immuunreactie veroorzaken.

Conclusies

Bij ratten en muizen hebben periodiek vasten en imiterend vasten gunstige effecten op verschillende aspecten van gezondheid. Bovendien kunnen deze vastenregimes ziekteprocessen beïnvloeden en functionele uitkomstmaten verbeteren waaronder diabetes, hart- en vaatziekten en kanker.

Klinische studies met verschillende vormen van periodiek vasten bij mensen met normaal en overgewicht laten gunstige effecten zien op het gewicht en verbeteringen van verschillende gezondheidsindicatoren zoals insulineresistentie en verlaging van risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Recente kleine trials met periodiek vasten bij kanker of multiple sclerosis laten veelbelovende resultaten zien.

Het overgrote deel van de dierstudies betreft periodiek vasten om de dag of time-restricted feeding en de meeste gerandomiseerde RCT’s betreffen sterke energiebeperking (500–800 kcal) om de dag of twee dagen per week. Het is zelden zo dat meer dan een programma wordt vergeleken in dezelfde studie, waardoor het nog niet mogelijk om te zeggen of het ene vastenprogramma beter is dan het andere.

Wetenschappelijk gezien is er veelbelovend onderzoeksmateriaal beschikbaar dat laat zien dat vasten potentie heeft. Het totaal aan wetenschappelijke onderbouwing is echter onvoldoende voor het ontwikkelen van publieke aanbevelingen. Onderzoek bij mensen blijkt lastig. Het is vrijwel onmogelijk een groep mensen te vinden die jarenlang trouw hetzelfde dieet volgt. Daardoor blijft er ruimte voor interpretatie van het beschikbare onderzoek en zullen adviezen hieromtrent voor een groot deel gebaseerd zijn op persoonlijke interpretatie, overtuiging en ervaring. Discussies zullen voorlopig blijven bestaan.

Tot slot, periodiek vasten is niet voor iedereen geschikt. Jongeren onder de 18, zwangere vrouwen of vrouwen die borstvoeding geven, beperken het vasten het best tot 12 uur per dag, (bv. tussen 19.00 u en 7.00 u). Ook is vasten af te raden bij ondergewicht, bij eetstoornissen of andere psychiatrische stoornissen. Bij aandoeningen van de schildklier, lever, of pancreas en bij gebruik van medicatie, is persoonlijk advies en deskundige begeleiding van groot belang.